Veilige en duurzame chemische stoffen

Ben je van plan om vis te eten, met een eenvoudig salade erbij? Of is het tijd om je haar te verven of te wassen? Van de vis op ons bord tot cosmetica en schoonmaakmiddelen: elke dag worden we blootgesteld aan allerlei chemische stoffen. Afhankelijk van welke chemische stoffen en hoe lang we eraan worden blootgesteld, kan dit gevolgen hebben voor onze gezondheid. 

We kunnen blootgesteld worden aan giftige chemische stoffen in lage doses en gedurende lange perioden, zonder dat we ons daar bewust van zijn. Van persistente chemische stoffen zoals PFAS tot microplastics, de vervuiling in Europese rivieren en zeeën kan terechtkomen in de vis en schaal- en schelpdieren die we eten. Een vergelijkbaar risico komt ook voor bij andere producten die we eten: een tussendoortje in de vorm van een sinaasappel of peer kan verontreinigd zijn met residuen van bestrijdingsmiddelen.

Chemische stoffen in pesticiden

Van sommige chemische stoffen die worden gebruikt in pesticiden is bekend of wordt vermoed dat ze een reeks chronische ziekten veroorzaken, waaronder diabetes, kanker en neurodegeneratieve ziekten, evenals verminderde vruchtbaarheid en geboorteafwijkingen. Hoewel uit recente monitoringgegevens blijkt dat blootstelling aan individuele bestrijdingsmiddelen via de voeding waarschijnlijk geen risico voor de gezondheid vormt, worden we in onze dagelijkse voeding aan mengsels van pesticiden blootgesteld. Er moet meer inzicht worden verkregen in de cumulatieve effecten daarvan.

Tijdens een Europees onderzoeksproject naar menselijke biomonitoring (HBM4EU) werd gekeken naar een aantal gevaarlijke chemische stoffen bij duizenden vrijwilligers uit heel Europa. 84 % van de geteste personen hadden ten minstens twee verschillende pesticiden in hunlichaam.

We kunnen ook indirect gevolgen ondervinden van de effecten die pesticiden kunnen hebben op bestuivers en andere insecten die van vitaal belang zijn voor de voedselproductie.  

De afgelopen jaren is in de EU een verbod ingesteld op een groot aantal stoffen in bestrijdingsmiddelen. We moeten echter de totale hoeveelheid pesticiden die we gebruiken verminderen door milieuvriendelijke bestrijding van plagen of door over te schakelen op biologische en precisielandbouw. We moeten ook doeltreffendere controles en regels invoeren voordat nieuwe chemische stoffen mogen worden gebruikt en verkocht.

Bisfenolen, ftalaten en PFAS

Eén punt van zorg is een groep chemische stoffen die bisfenolen worden genoemd. Deze synthetische stoffen worden gebruikt om kunststoffen en harsen te vervaardigen. Bisfenol A mag in de EU niet meer in zuigflessen voor baby’s worden gebruikt. Deze hormoonontregelaar kan na inname de manier waarop ons lichaam hormonen produceert en reguleert verstoren, waardoor ontwikkelingsproblemen kunnen ontstaan.

Meer dan 90 % van de HBM4EU-deelnemers uit tien landen had bisfenol A in hun lichaam. Vanwege de zorgen over bisfenol A werd het vervangen door de substituten bisfenol S en bisfenol F, die bij meer dan 60 % van de deelnemers werden aangetroffen. Meer dan 17 % van de kinderen en jongeren in Europa loopt risico op blootstelling aan ftalaten, een andere familie van chemische stoffen die voornamelijk worden gebruikt om kunststoffen zachter te maken.

Dan zijn er nog PFAS (per- en polyfluoralkylstoffen), een groep van duizenden synthetische stoffen. Deze zijn persistent, wat betekent dat ze voor altijd in het milieu kunnen blijven. Ze worden gebruikt in een breed scala aan producten: van antiaanbaklagen op pannen tot nagellak, waterafstotende stoffen en geneesmiddelen. En ze zijn overal te vinden, ook in moedermelk en op de top van de Mount Everest.

Slechts enkele van deze eeuwige chemische stoffen zijn uitvoerig onderzocht. Maar we weten dat de meest onderzochte ervan giftig zijn, met aanzienlijke gevolgen voor de gezondheid. Sommige PFAS bioaccumuleren ook in levende organismen en kunnen in hoge concentraties voorkomen in de vis en het vlees op ons bord. Andere PFAS kunnen in het grondwater terechtkomen en het drinkwater vervuilen.

Figuur 1. Effecten van PFAS op de menselijke gezondheid

Bron: EEA (2019).

Naar veilige en duurzame chemische stoffen

Europa produceert en consumeert nog steeds grote hoeveelheden gevaarlijke chemische stoffen, die vervolgens in het milieu terechtkomen en gezondheidsrisico’s kunnen opleveren. Tegelijkertijd beschikt Europa ook over een aantal van de meest beperkende wetten voor chemische stoffen en de meest ambitieuze beleidsmaatregelen op mondiaal niveau, zoals de EU-strategie voor duurzame chemische stoffen en het actieplan om de verontreiniging tot nul terug te brengen.

Industriële chemische stoffen worden gereguleerd door middel van de REACH-verordening. Er bestaan andere wetten over specifieke producten, zoals biociden, pesticiden, cosmetica en farmaceutische producten. Er gelden ook grenswaarden voor verontreinigende chemische stoffen en residuen van bestrijdingsmiddelen in voedsel.

In het algemeen streven de Europese Green Deal en het actieplan om de verontreiniging tot nul terug te brengen naar een gifvrije omgeving waarin lucht-, water- en bodemvervuiling niet meer schadelijk zijn voor de gezondheid en de natuur.

Gevaarlijke chemische stoffen blijven een ernstig en toenemend punt van zorg voor onze gezondheid en het milieu, waarbij ecosystemen en mensen aan een chemische cocktail worden blootgesteld. Maar deze chemische stoffen worden niet voor niets geproduceerd. Ze beschermen ons tegen brand of regen, conserveren ons voedsel langer en beschermen onze gewassen. Wat als we ze kunnen vervangen door veiligere en duurzamere alternatieven, terwijl we de schadelijke geleidelijk uitbannen?

In een notendop: chemische stoffen en gezondheid

• Europa produceert en consumeert nog steeds grote hoeveelheden chemische stoffen, waarvan sommige schadelijk kunnen zijn voor het milieu of de volksgezondheid.
• Europa beschikt wereldwijd over de meest geavanceerde chemische wetten en beleidsmaatregelen, zoals de EU-strategie voor duurzame chemische stoffen en het actieplan om de verontreiniging tot nul terug te brengen.
• In de toekomst moeten we chemische vervuiling voorkomen en chemische stoffen bevorderen die veilig en inherent duurzaam zijn.
• We moeten niet-essentieel gebruik van schadelijke stoffen afbouwen en de risico’s van chemische stoffen in groepen beheren in plaats van voor elk afzonderlijk.

Wat kan ik doen?

• Probeer minder te worden blootgesteld aan gevaarlijke chemische stoffen. Er zijn tal van organisaties die informatie verstrekken over chemische stoffen in producten.
• Vermijd tijdens de zwangerschap bepaalde producten, zoals grote vissoorten, vanwege de effecten van kwik.
• Kies voor producten die met minder gevaarlijke chemische stoffen zijn geproduceerd, zoals biologische voeding. Let op etiketten op producten, zoals de vermelding “PFAS-vrij”.
• Lees meer: Citizen’s corner – HBM4EU – science and policy for a healthy future.