Wywiad – Żywność czy paliwo: co powinniśmy uprawiać na naszych polach?

Dlaczego kwestia produkcji biopaliw wzbudza tak wiele kontrowersji w ostatnich latach?

Ogólnie rzecz biorąc, wady biopaliw są związane z faktem, że ich wytwarzanie prowadzi do sytuacji, w której produkcja rolna staje się niezgodna z zasadami zrównoważonego rozwoju. Podobnie jak każda inna działalność rolnicza, produkcja biopaliw może wywierać negatywne skutki w przypadku nieuwzględnienia potrzeb lokalnej społeczności lub potencjału lokalnej siły roboczej oraz w przypadku niewzięcia pod uwagę kontekstu środowiskowego i społecznego. Trudno jest wskazać uniwersalną metodę rozwiązania tego problemu, ponieważ – tak jak ma to miejsce w przypadku każdego innego rodzaju produkcji rolnej – rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga wcześniejszego ustalenia, jakiego rodzaju produkty są uprawiane na danym obszarze i w jaki sposób produkcja biopaliw mogłaby zostać włączona do procesu produkcji na poziomie lokalnym. Należy również ocenić potencjalny wpływ produkcji biopaliw na przeciwdziałanie ubóstwu na danym obszarze i na rozwój gospodarczy tego obszaru.

W tym kontekście nie można stwierdzić, że proces produkcji biopaliw jest sam w sobie czymś złym. Wiele zależy od rodzaju przyjętych praktyk rolniczych i od tego, czy mają one zrównoważony charakter. Na przykład prowadzenie produkcji rolnej na obszarze lasu naturalnego – w celu produkcji biopaliw lub na potrzeby innych upraw – miałoby bardzo negatywne konsekwencje, ponieważ wiązałoby się z wykorzystywaniem gruntów, które nie powinny służyć do prowadzenia działalności rolniczej. Z drugiej strony, produkcja biopaliw w określonych i zrównoważonych warunkach i przy wykorzystaniu odpowiednich gruntów, w którą próbuje się zaangażować lokalnych rolników, mogłaby przynieść korzyści lokalnej społeczności i przyczynić się do stworzenia nowych możliwości rozwoju gospodarczego.

Czy proces produkcji biopaliw konkuruje z procesem produkcji żywności o zasoby gruntowe i wodne?

Wprowadzenie takiego dychotomicznego podziału – albo biopaliwa, albo żywność – prowadzi do nadmiernego uproszczenia bardzo złożonego problemu. Przede wszystkim biopaliwa są bardzo silnie związane z kontekstem, w którym są produkowane, i z uwarunkowaniami istniejącymi w danym państwie. Należy przyjrzeć się kontekstowi krajowemu i ustalić, czy produkcja biopaliw może być opłacalna, biorąc pod uwagę specyfikę krajobrazu rolniczego tego państwa. Podobnie należy zastanowić się nad tym, dlaczego dane państwo produkuje biopaliwa i co chce w ten sposób osiągnąć. Czy jego celem jest wejście na nowy rynek rolny, czy też zmniejszenie poziomu emisji gazów cieplarnianych? Na przykład w państwie, w którym poziomy plonów utrzymują się obecnie na bardzo niskim poziomie, a podjęcie dodatkowych inwestycji mogłoby przyczynić się do poprawy wydajności rolnictwa, produkcja biopaliw może być dobrym rozwiązaniem, o ile uda się ją włączyć do systemu produkcji rolnej.

Kilka lat temu eksperci zastanawiali się nad tym, czy istnieje jakaś zależność między biopaliwami a wzrostem cen żywności. Nie osiągnięto jednoznacznego konsensusu w tej sprawie. Ostatecznie eksperci stwierdzili, że na wzrost cen żywności wpłynęła duża liczba różnych czynników. Produkcja biopaliw była tylko jednym z nich, innymi czynnikami były: spadek liczby inwestycji w sektorze rolnictwa, zmniejszenie zapasów zbóż, wzrost demograficzny, wzrost gospodarczym zmianą sposobu odżywiania się itp. Eksperci nie mogli dojść do porozumienia w kwestii tego, na ile winą za istniejący stan rzeczy można obarczyć biopaliwa. Spektrum czynników było stosunkowo szerokie, przy czym szacowano, że udział biopaliw we wzroście cen żywności wahał się od 3% do 75%.

Czy biopaliwa drugiej generacji są bardziej wydajne, jeżeli chodzi o wykorzystanie gruntów i zasobów wodnych?

Na tym etapie trudno jest definitywnie stwierdzić, czy biopaliwa drugiej generacji zawsze stanowią opłacalne rozwiązanie danego problemu. W pewnych ściśle określonych sytuacjach produkcja biopaliw pierwszej generacji może wręcz okazać się bardziej korzystna niż produkcja biopaliw drugiej generacji. Technologia związana z biopaliwami drugiej generacji nie jest jeszcze w pełni rozwinięta i wydaje się, że nadal znajduje się ona w dużym stopniu na etapie pilotażowym lub eksperymentalnym. W związku z tą technologią odnotowano również problemy w zakresie surowców i zdolności technicznej. Innymi słowy, nie mamy pewności, czy jesteśmy w stanie wyprodukować wystarczającą ilość odpowiednich upraw ani czy dysponujemy właściwą technologią i wystarczającą zdolnością produkcyjną. Ponadto korzystanie z technologii produkcji biopaliw drugiej generacji nadal jest bardzo kosztowne.

Przeprowadziliśmy pewne szacunkowe obliczenia, porównując wariant zakładający produkcję biopaliw pierwszej generacji z buraków cukrowych z wariantem zakładającym produkcję biopaliw drugiej generacji z miskantu. Uzyskane wyniki wskazywały, że zasadzenie buraków cukrowych (tj. podjęcie decyzji o produkcji biopaliwa pierwszej generacji) pozwala uzyskać większą ilość etanolu z tej samej działki niż zasadzenie na niej miskantu (surowca wykorzystywanego do produkcji biopaliw drugiej generacji). Co więcej, uprawa miskantu wiąże się z koniecznością zużywania większej ilości wody. Ponadto produkcja biopaliw drugiej generacji może wiązać się z koniecznością dostarczenia większej ilości energii elektrycznej, choć zależy to w dużym stopniu od wybranej technologii i od występowania potencjalnych sprzężeń zwrotnych w systemie produkcji paliw drugiej generacji.

Podjęcie właściwej decyzji zależy od specyfiki podstawowej produkcji rolnej. Czy produkcja będzie prowadzona w państwie, w którym panują warunki sprzyjające uprawie buraków cukrowych? Czy rolnicy posiadają wieloletnie doświadczenie związane z uprawą buraków cukrowych? Jeżeli tak, wariant opierający się na burakach cukrowych będzie lepszym rozwiązaniem, zwłaszcza w przypadku, gdy weźmiemy pod uwagę dojrzałość dostępnej technologii. A co w sytuacji, gdy produkcja ma odbywać się w państwie, w którym wytwarzanie biopaliw drugiej generacji jest bardziej opłacalne? Wówczas takie rozwiązanie może okazać się korzystniejsze. Niemniej jednak na obecnym etapie stworzenie zakładu do produkcji biopaliw drugiej generacji od podstaw wiąże się z koniecznością przeprowadzenia znacznych inwestycji. Kwota, jaką należy zainwestować w zakład do produkcji biopaliw drugiej generacji, jest od czterech do pięciu razy wyższa niż kwota, jaką należy zainwestować w zakład do produkcji biopaliw pierwszej generacji.

Czy biopaliwa mogą stać się źródłem czystej energii dla Europy?

Niezależnie od tego, w której części świata produkowane są biopaliwa, kluczowe pytanie brzmi: czy mogą one pełnić funkcję autentycznego źródła czystej energii? Odpowiedź na to pytanie zależy w bardzo dużym stopniu od tego, skąd pochodzą surowce i czy produkcja biopaliw może przebiegać w zrównoważony sposób. Czy dane państwo dysponuje możliwością uprawniania produktów rolniczych pełniących funkcję surowca w procesie produkcji biopaliw? Czy rolnicy poszukują rynków zbytu dla swoich produktów rolniczych? Jaki jest cel produkcji biopaliw?

W Europie biopaliwa traktuje się zarówno jako rozwiązanie pozwalające ograniczyć poziom emisji gazów cieplarnianych, jak i jako metodę dywersyfikacji krajowych źródeł energii. W takiej sytuacji należy odpowiedzieć na pytanie, czy dany łańcuch biopaliw zapewnia możliwość osiągnięcia tych celów, czy też nie. Kolejny krok polega na ustaleniu, czy państwa europejskie dysponują potencjałem pozwalającym im produkować odpowiednie surowce na rynku wewnętrznym, czy też produkcja danego biopaliwa wiązałaby się z koniecznością sprowadzania surowca spoza Europy. Jeżeli głównym celem korzystania z biopaliw jest dywersyfikacja krajowych źródeł energii i zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego, wówczas surowce musiałyby prawdopodobnie być wytwarzane w Europie. Jeżeli paliwa mają być wykorzystywane w celu zmniejszenia poziomu emisji gazów cieplarnianych, inne rozwiązania w tym zakresie również mogą okazać się opłacalne.

Jaką rolę odgrywa FAO w kontekście biopaliw?

Zakres działalności FAO jest szerszy – zajmuje się ono bioenergią. Przyglądamy się bioenergii, traktując ją jako formę energii ze źródeł odnawialnych pochodzących z sektora rolnictwa. Gdy państwa proszą nas o pomoc, w pierwszej kolejności próbujemy zidentyfikować główny powód, dla którego rozważają możliwość przejścia na bioenergię. Czy celem tych działań jest zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego? Czy służą one ożywieniu sektora rolnictwa i stworzeniu nowych miejsc pracy? Niekiedy działania te mogą służyć zapewnieniu zrównoważonej produkcji węgla drzewnego wykorzystywanego do gotowania i w celach grzewczych. Czy celem tych działań jest stworzenie nowych możliwości w zakresie rozwoju obszarów wiejskich lub elektryfikacji obszarów wiejskich? Dostęp do sieci elektroenergetycznych na obszarach wiejskich w wielu krajach rozwijających się jest często bardzo ograniczony, a korzystanie z odpadów rolniczych do wytwarzania energii elektrycznej może stanowić realne rozwiązanie alternatywne w przypadku występowania nadwyżki niewykorzystywanych odpadów tego rodzaju.

Współpracując z poszczególnymi państwami, identyfikujemy rozwiązania, które mogłyby zostać z powodzeniem zastosowane w określonych uwarunkowaniach krajowych i które pozwoliłyby zaspokoić specyficzne potrzeby danego państwa. Dysponujemy rozbudowanym zestawem narzędzi służących do oceniania potencjału bioenergetycznego integrującego sektor rolnictwa, dzięki czemu możemy wziąć pod uwagę kwestie związane z bezpieczeństwem żywnościowym – korzystamy z tych narzędzi, aby wspierać państwa w opracowywaniu planów działania w obszarze bioenergii i ocenianiu ich potencjału technicznego.

W ostatnich latach koncentrowaliśmy się w większym stopniu na problematyce odpadów rolniczych i produkcji bioenergii. Poszukujemy odpadów rolniczych, które mają zrównoważony charakter i są bezpieczne pod względem żywnościowym. Choć w większości przypadków jest to wprost zabronione, tego rodzaju odpady są bardzo często spalane, co prowadzi do powstania kolejnego źródła emisji gazów cieplarnianych. Dlatego też tworzenie łańcuchów dostaw bioenergii wokół odpadów rolniczych mogłoby nie tylko przyczynić się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, ale również zaspokoić część istniejących potrzeb energetycznych. W przyszłym roku planujemy zbadać możliwości wykorzystania biomasy. Odpady rolnicze są często rozproszone, dlatego ich gromadzenie stanowi wyzwanie. Niezależnie od istniejących punktów gromadzenia, można by również zbadać potencjalne korzyści, jakie rolnicy mogliby odnieść dzięki odpadom rolniczym, oraz kwoty, jakie przemysł byłby gotowy zapłacić za takie odpady. Mogłoby to doprowadzić do sytuacji, w której odpady rolnicze byłyby uznawane za towar zbyt wartościowy do tego, aby go spalać.

Irini Maltsoglou

urzędniczka ds. zasobów naturalnych (zastępczyni kierownika zespołu ds. energii)

Dział Klimatu i Środowiska

Departament Klimatu, Różnorodności Biologicznej, Gruntów i Zasobów Wodnych

Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO)