Energia a zmiany klimatu

Klimat na świecie zmienia się, co wiąże się z coraz poważniejszymi zagrożeniami dla ekosystemów, zdrowia człowieka i gospodarki. Z przeprowadzonej niedawno przez EEA oceny pt. „Zmiany klimatu, ich oddziaływanie i wrażliwość na te zmiany w Europie w 2016 r.” wynika, że również regiony Europy borykają się już ze skutkami zmian klimatu, takimi jak podnoszący się poziom mórz, częstsze występowanie ekstremalnych warunków pogodowych, powodzie, susze i burze.

Do wspomnianych zmian dochodzi z powodu uwalniania dużych ilości gazów cieplarnianych do atmosfery wskutek działalności człowieka na całym świecie – dotyczy to przede wszystkim spalania paliw kopalnych w celu wytwarzania energii elektrycznej i energii cieplnej oraz w celach związanych z transportem. Spalanie paliw kopalnych prowadzi również do emisji zanieczyszczeń powietrza, które są szkodliwe dla środowiska i zdrowia człowieka.

Ogólnie rzecz biorąc, zużywanie energii stanowi jak dotąd zdecydowanie największe źródło emisji gazów cieplarnianych powodowanych przez człowieka. Około dwie trzecie światowych emisji gazów cieplarnianych jest związane ze spalaniem paliw kopalnych do produkcji energii cieplnej i energii elektrycznej, na potrzeby transportu i przemysłu. Również w Europie procesy energetyczne są odpowiedzialne za największą część emisji gazów cieplarnianych – emisje związane z tymi procesami stanowiły 78% całkowitej emisji tych gazów w UE w 2015 r.

Sposób, w jaki korzystamy z energii i w jaki ją wytwarzamy ma ogromny wpływ na klimat, ale z każdym dniem coraz prawdziwsze staje się również odwrotna zależność. Zmiany klimatu mogą wpłynąć na zmianę naszego potencjału w zakresie produkcji energii i naszych potrzeb energetycznych. Na przykład zmiany cyklu hydrologicznego wywierają wpływ na energię wodną, a wyższe temperatury zwiększają zapotrzebowanie na energię chłodniczą w okresie letnim, zmniejszając jednocześnie zapotrzebowanie na energię grzewczą w okresie zimowym.

Zobowiązanie do działania na szczeblu globalnym i europejskim

Jak dotąd punktem kulminacyjnym globalnych wysiłków na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu było podpisanie porozumienia paryskiego w 2015 r. W ramach tego porozumienia 195 państw zawarło pierwszą w historii powszechną, globalną i prawnie wiążącą umowę dotyczącą klimatu. Cel porozumienia – ograniczenie wzrostu średniej temperatury na świecie do poziomu znacznie niższego niż 2°C, przy jednoczesnym dążeniu do zmniejszenia wzrostu temperatury do 1,5°C – jest ambitny i nie będzie możliwy do osiągnięcia bez wprowadzenia istotnych zmian w globalnym modelu produkcji i zużycia energii.

Aby wesprzeć realizację globalnego planu działań w obszarze klimatu, UE przyjęła wiążące cele w obszarze klimatu i energii na 2020 r. i zaproponowała cele na 2030 r. w ramach podejmowanych przez siebie ogólnych wysiłków na rzecz przejścia na gospodarkę niskoemisyjną i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o 80–95% do 2050 r. W ramach pierwszego zestawu celów w obszarze klimatu i energii na 2020 r. przewidziano ograniczenie poziomu emisji gazów cieplarnianych o 20% (w porównaniu z poziomami z 1990 r.), zagwarantowanie, że 20% zużywanej energii pochodzi z odnawialnych źródeł energii, oraz poprawę efektywności energetycznej o 20%. Zgodnie z treścią wniosków będących obecnie przedmiotem dyskusji prowadzonych w instytucjach UE kolejnym głównym etapem działań do 2030 r. będzie odpowiednie podwyższenie celów w następujący sposób: zmniejszenie poziomu emisji o 40%, zagwarantowanie, że 27% zużywanej energii pochodzi z odnawialnych źródeł energii, oraz poprawa efektywności energetycznej o 27% (lub o 30%, zgodnie z przedstawionymi niedawno wnioskiem Komisji Europejskiej) w porównaniu z poziomem bazowym.

Zmniejszenie całkowitej emisji

Działania podejmowane na rzecz realizacji wcześniej wspomnianych celów przyczyniają się do ograniczenia poziomu emisji gazów cieplarnianych w Europie. W 2015 r. poziom emisji gazów cieplarnianych w UE był o około 22% niższy w porównaniu z poziomem z 1990 r. Poziom emisji zmniejszył się we wszystkich głównych sektorach z wyjątkiem sektora transportu, sektora chłodniczego i sektora chłodzenia. W omawianym okresie największą część redukcji emisji odnotowano w niemal równym stopniu w sektorach przemysłu i dostaw energii.

Z ustaleń przedstawionych w niedawnych ocenach EEA dotyczących emisji gazów cieplarnianych i energii (Tendencje i prognozy dotyczące emisji gazów cieplarnianych w Europie w 2016 r.) wynika, że – ogólnie rzecz biorąc – UE jest na dobrej drodze do osiągnięcia swoich celów na 2020 r. Przewiduje się, że po 2020 r. tempo redukcji poziomu emisji zmniejszy się, dlatego też realizacja celów długoterminowych będzie wiązała się z koniecznością wzmożenia wysiłków w tym zakresie. W szczególności – pomimo poprawy efektywności paliwowej samochodów i zwiększenia stopnia wykorzystania biopaliw – zmniejszenie całkowitego poziomu emisji z transportu w UE okazało się bardzo trudne. Oczekuje się, że niektóre rozwiązania technologiczne – takie jak biopaliwa drugiej generacji i rozwiązania w zakresie wychwytywania i składowania dwutlenku węgla – wniosą wkład w ogólne działania na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatu, przy czym nie wiadomo, czy takie rozwiązania będą mogły zostać wdrożone na skalę niezbędną do tego, by można było uznać je za skuteczne i autentycznie zrównoważone w długim terminie, czy też nie.

Decyzja dotycząca wspólnego wysiłku redukcyjnego i unijny system handlu uprawnieniami do emisji

Decyzja dotycząca wspólnego wysiłku redukcyjnego, w której wyznaczono wiążące roczne cele w zakresie emisji gazów cieplarnianych do 2020 r. dla wszystkich państw członkowskich UE, jest jednym z fundamentów, na którym opierają się wysiłki Unii Europejskiej w obszarze redukcji emisji gazów cieplarnianych. Decyzja obejmuje sektory takie jak sektor transportu, sektor komunalno-bytowy z budynkami, sektor rolnictwa i odpadów, które są odpowiedzialne za około 55% całkowitego poziomu emisji w UE. Krajowe cele w zakresie emisji wyznaczono w oparciu o względną zamożność poszczególnych państw członkowskich, co oznacza, że zamożniejsze państwa są zobowiązane do poważniejszego ograniczenia poziomu generowanych przez siebie emisji w porównaniu z innymi państwami, podczas gdy niektóre państwa mogą zwiększyć poziom swoich emisji w sektorach objętych decyzją. Oczekuje się, że zrealizowanie celów krajowych do 2020 r. przyczyni się do łącznego zmniejszenia całkowitego unijnego poziomu emisji z sektorów objętych decyzją o około 10% w porównaniu z poziomami z 2005 r.

Kwestie związane z pozostałymi 45% unijnych emisji (generowanych głównie przez elektrownie i zakłady przemysłowe) reguluje unijny system handlu uprawnieniami do emisji (EU ETS). W ramach EU ETS wyznaczono górny limit łącznej ilości gazów cieplarnianych, które mogą zostać wyemitowane przez ponad 11 000 obiektów zużywających duże ilości energii w 31 państwach [1]. Limit ten ma również zastosowanie do emisji generowanych przez linie lotnicze oferujące usługi przewozu między tymi państwami.

W ramach tego systemu przedsiębiorstwa kupują lub sprzedają uprawnienia do emisji i mogą wymieniać się tymi uprawnieniami z innymi podmiotami. Na przedsiębiorstwa emitujące większe ilości gazów cieplarnianych niż ilości, do emisji których są uprawnione zgodnie z posiadanymi przez siebie uprawnieniami, nakłada się wysokie grzywny. Górny limit ustanowiony dla całego systemu podlega obniżeniu w miarę upływu czasu, co prowadzi do zmniejszenia łącznego poziomu emisji. Określenie wartości pieniężnej emisji dwutlenku węgla EU ETS zachęca przedsiębiorstwa do redukcji poziomu emisji w możliwie jak najbardziej oszczędny sposób i do inwestowania w czyste, niskoemisyjne technologie.

Europejska Agencja Środowiska monitoruje postępy w ograniczaniu poziomu emisji gazów cieplarnianych objętych EU ETS. Zgodnie z najnowszymi danymi i wynikami najnowszej oceny w latach 2005–2015 poziom emisji zmniejszył się o 24%, co oznacza, że emisje spadły już poniżej poziomu docelowego wyznaczonego na rok 2020. Spadek ten był spowodowany głównie zmniejszeniem stopnia wykorzystania węgla kamiennego i węgla brunatnego w charakterze paliw i wzrostem udziału odnawialnych źródeł energii w procesie wytwarzania energii elektrycznej. Poziom emisji generowanych w ramach pozostałych rodzajów działalności przemysłowej objętych EU ETS również zmniejszył się od 2005 r., ale w ostatnich latach utrzymywał się na stałym poziomie.

Komisja Europejska przedstawiła niedawno wniosek dotyczący zwiększenia tempa ograniczania poziomu emisji począwszy od 2021 r., tak aby do 2030 r. w sektorach objętych systemem handlu uprawnieniami do emisji doszło do zmniejszenia poziomu emisji o 43% w porównaniu z poziomem z 2005 r. W długim okresie, tj. po osiągnięciu celów na 2030 r., państwa członkowskie UE mogą dążyć do dodatkowego zredukowania poziomu emisji gazów cieplarnianych w sektorach objętych decyzją dotyczącą wspólnego wysiłku redukcyjnego. W przypadku niepodjęcia istotnych wysiłków w tych sektorach, UE nie zdoła osiągnąć wyznaczonego na 2050 r. celu zakładającego ograniczenie poziomu emisji o 80% w porównaniu z poziomami z 1990 r.

określonych cele dla sektorów i zapewnienie spójności w długim okresie

Wysiłki na rzecz zmniejszania poziomu emisji podejmowane przez UE w związku z decyzją dotyczącą wspólnego wysiłku redukcyjnego i EU ETS są wspierane przez szerokie spektrum dokumentów politycznych i strategii długoterminowych. Na przykład zmiany w sposobie użytkowania gruntów, takie jak wylesianie lub zalesianie, mogą również wpływać na stężenie dwutlenku węgla w atmosferze. W tym celu Komisja Europejska przedstawiła w lipcu 2016 r. wniosek ustawodawczy dotyczący włączenia emisji do i pochłaniania gazów cieplarnianych z atmosfery związanych użytkowaniem gruntów, zmianą sposobu użytkowania gruntów i gospodarką leśną do unijnych ram polityki klimatyczno-energetycznej do roku 2030.

Podobnie rosnący popyt na usługi transportowe sprawił, że zmniejszenie poziomu emisji generowanych przez ten sektor stało się stosunkowo trudne. Aby rozwiązać ten problem, UE opracowała szereg pakietów strategicznych w dziedzinie transportu, uwzględniając Europejską strategię na rzecz mobilności niskoemisyjnej i inicjatywy takie jak Europa w ruchu. W ostatnim czasie za sprawą kompleksowego pakietu działań zaproponowanego w listopadzie 2016 r. zintensyfikowano również wysiłki na rzecz przezwyciężenia innych wyzwań związanych m.in. ze zwiększeniem efektywności energetycznej budynków lub energią ze źródeł odnawialnych.

Długoterminowe cele UE w dziedzinie klimatu stanowią element szerzej rozumianych ram polityki ­ takich jak Strategia na rzecz unii energetycznej, która służy zapewnieniu spójności polityki w długim okresie ­ i korzystają ze wsparcia udzielanego w tych ramach. Bez wyraźnie określonej wizji politycznej i silnego zaangażowania politycznego rozłożonego w czasie inwestorzy, producenci i konsumenci nie będą skłonni do przyjmowania rozwiązań, które mogą postrzegać jako ryzykowne inwestycje.

Decyzje inwestycyjne kształtują rzeczywistość

Emisje gazów cieplarnianych związane z sektorem energetycznym można zasadniczo zmniejszyć na dwa sposoby: wykorzystując źródła czystszej energii, na przykład zastępując paliwa kopalne niepalnymi odnawialnymi źródłami energii, lub ograniczając całkowity poziom zużycia energii, wprowadzając środki sprzyjające oszczędności energii i dążąc do poprawy efektywności energetycznej, na przykład poprzez poprawę izolacji w budynkach i korzystanie z bardziej ekologicznych środków transportu.

Aby uniknąć najgorszych skutków zmian klimatu, wspomniane zmiany należy jednak wprowadzić jak najszybciej, na długo przed wyczerpaniem rezerw paliw kopalnych. Im więcej gazów cieplarnianych uwalniamy do atmosfery, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że uda nam się ograniczyć szkodliwe skutki zmian klimatu.

Biorąc pod uwagę pilność stojącego przed nami zadania, musimy odpowiedzieć sobie na pytanie, czy nadal inwestujemy i zamierzamy inwestować w energię opierającą się na paliwach kopalnych. Decyzje polityczne o dotowaniu określonego źródła energii mogą wpłynąć na decyzje inwestycyjne. Dlatego też dotacje i zachęty podatkowe odegrały kluczową rolę w zwiększaniu ilości produkowanej energii ze źródeł odnawialnych w postaci energii słonecznej i energii wiatrowej. Ten sam wpływ jest zauważalny w przypadku inwestycji w paliwa kopalne, które nadal są dotowane w wielu państwach.

W ostatnich latach wielu inwestorów ogłosiło swoje decyzje o wycofaniu inwestycji w działania związane z paliwami kopalnymi. Część tych deklaracji była podyktowana względami etycznymi; inni inwestorzy złożyli deklaracje pod wpływem wątpliwości co do opłacalności tego rodzaju inwestycji po wyznaczeniu górnego limitu łącznej ilości gazów cieplarnianych, które mogą zostać uwolnione do atmosfery (określanego często mianem „budżetu klimatycznego”), tak aby ograniczyć globalne ocieplenie do 2°C do końca wieku.

Wytwarzanie energii elektrycznej często wiąże się z koniecznością przeprowadzenia dużych inwestycji – np. po uruchomieniu elektrowni oczekuje się, że będzie ona wykorzystywana przez kolejne dziesięciolecia. Aktualne i przyszłe inwestycje w konwencjonalne technologie zanieczyszczające środowisko mogą spowolnić proces przechodzenia na korzystanie ze źródeł czystej energii. Podjęcie tego rodzaju decyzji inwestycyjnych może na dziesięciolecia zablokować możliwości wyboru rozwiązań energetycznych i powiązanych z nimi zasobów, utrudniając przyjmowanie nowych rozwiązań.

Aby zwrócić uwagę na tego rodzaju zagrożenia, EEA przeprowadziła analizę istniejących i planowanych europejskich elektrowni opalanych paliwami kopalnymi. Analiza ta wykazała, że jeśli w nadchodzących dziesięcioleciach wydłuży się okres eksploatacji istniejących elektrowni i powstaną nowe elektrownie opalane paliwami kopalnymi to może to doprowadzić do tego, że UE będzie dysponować potencjałem produkcyjnym energii elektrycznej z paliw kopalnych, który będzie znacznie przekraczał jej zapotrzebowanie na taką energię. Innymi słowy, zrealizowanie unijnych celów klimatycznych będzie wiązało się z koniecznością wyłączenia części tych elektrowni z eksploatacji.

Podobne ryzyko blokady technologicznej może wystąpić również np. w sektorze transportu, biorąc pod uwagę fakt, że nasza mobilność jest w wysokim stopniu uzależniona od silników spalinowych zasilanych paliwami kopalnymi, co przekłada się na dalsze inwestycje w tradycyjną infrastrukturę transportu drogowego. Te dwa czynniki postrzegane łącznie tworzą barierę utrudniającą przechodzenie na bardziej zrównoważone środki transportu – dokonanie takiego przejścia jest jednak absolutnie konieczne, aby złagodzić zmiany klimatu, zmniejszyć poziom zanieczyszczenia powietrza i narażenie na hałas oraz – w ostatecznym rozrachunku – przyczynić się do poprawy jakości życia ludzi.

Rozwiązanie problemów związanych z energią i klimatem nie jest łatwe, ale wiele obiecujących innowacyjnych rozwiązań w tym zakresie jest już opracowywanych. W opublikowanym niedawno raporcie pt. „Przemiany na rzecz gospodarki zrównoważonej: perspektywa długoterminowa” EEA i Europejska Sieć Informacji i Obserwacji Środowiska (EIONET) zwróciły uwagę na określone innowacyjne rozwiązania stosowane w wielu sektorach, które mogą przyczynić się do zmniejszenia poziomu emisji gazów cieplarnianych związanych z energią. Działania takie jak ograniczanie ilości odpadów spożywczych, miejskie ogrodnictwo, usprawnienie łańcuchów dostaw oraz wykorzystywanie energii słonecznej w sektorze transportu lotniczego mogą wydawać się drobnymi elementami dużej układanki, ale postrzegane łącznie pokazują, w jaki sposób innowacyjne technologie i praktyki mogą przetrzeć szlak dla szerzej zakrojonych zmian na rzecz zapewnienia zrównoważonego rozwoju.