Transport a zdrowie publiczne

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wydała ostatnio ostrzeżenie o zagrażających zdrowiu poziomach zanieczyszczenia powietrza w największych miastach na całym świecie. Szereg miast europejskich, w tym Londyn i Paryż, odnotowało epizody wysokich stężeń zanieczyszczeń na samym początku 2016 r. Aby uniknąć eskalacji problemu, mieszkańców zachęcano do zmiany przyzwyczajeń i korzystania ze środków komunikacji publicznej lub wspólnego użytkowania pojazdów. Ze względu na szczególne warunki meteorologiczne, w połączeniu z wysokim poziomem emisji zanieczyszczeń i prognozowanymi okresami występowania ekstremalnie wysokich temperatur wywołanych zmianami klimatu, możemy spodziewać się, że wysokie stężenia zanieczyszczeń będą zdarzać się częściej.

Obserwujemy jednoznaczne i coraz częstsze dowody na to, jaki wpływ na zdrowie człowieka może mieć narażenie na zanieczyszczenie powietrza. Choć na czołówki gazet trafiają wyłącznie epizody wysokich stężeń zanieczyszczeń, to o wiele bardziej szkodliwe dla zdrowia człowieka jest długotrwałe i ciągłe narażenie nawet na niewielkie stężenia tych zanieczyszczeń.

Europejski sektor transportu uzyskał znaczną redukcję emisji niektórych z głównych zanieczyszczeń powietrza – przede wszystkim ze względu na wprowadzenie norm emisji, działania finansowe oraz, w mniejszym stopniu, ze względu na działania dotyczące paliw alternatywnych i unikania transportu. Dalsze ograniczenie poziomów zanieczyszczeń i realizacja celów unijnych do 2030 r. i później wymaga jednak dodatkowego wysiłku. Choć głównym winowajcą jest sektor transportu drogowego, to nie tylko on musi ograniczyć emisje – nie wolno nie dostrzegać, że swój udział w zanieczyszczaniu powietrza mają również lotnictwo, żegluga i kolej.

Zagrożeniem dla ludzkiego zdrowia i dobrostanu jest także hałas, i również w tym przypadku największa odpowiedzialność spada na ruch drogowy.  O ile emisje zanieczyszczeń powietrza z transportu faktycznie są ograniczane, o tyle w ostatnich latach narażenie na ponadnormatywne poziomy hałasu pozostaje stałym elementem życia na obszarach zurbanizowanych w całej Europie.

Wpływ transportu na zdrowie

Aktualne statystyki europejskie dowodzą, że pomimo znacznego ograniczenia emisji w ostatnim dziesięcioleciu zanieczyszczenia powietrza ze wszystkich źródeł odpowiadają za ponad 400 tys. przypadków przedwczesnych zgonów rocznie.

Poszczególne czynniki zanieczyszczenia powietrza mogą wywoływać różnego rodzaju następstwa dla zdrowia. Spaliny samochodowe są źródłem emisji tlenków azotu, pyłów (PM10 i PM2,5), tlenków siarki, tlenku węgla oraz różnych metali ciężkich, np. kadmu, ołowiu i rtęci. Ponadto zawarte w spalinach prekursory chemiczne mogą wchodzić w reakcje w atmosferze, prowadząc do powstawania ozonu przyziemnego. Wreszcie też, do atmosfery trafiają cząstki stałe i metale ciężkie uwalniane w procesie ścierania się opon i hamulców, które po opadnięciu na nawierzchnię drogi mogą zostać ponownie zawieszone w powietrzu przez przejeżdżające samochody.

Narażenie na powyższe zanieczyszczenia może mieć bardzo specyficzne skutki dla zdrowia, natomiast w ujęciu ogólnym oddziałują one na organy, system nerwowy i krążenie, wywołując lub zaostrzając dolegliwości takie jak choroby płuc – prowadząc do trudności w oddychaniu – zawały serca, astma, lęki, zawroty głowy i zmęczenie.

Istotny wpływ na zdrowie ma również hałas. Narażenie na niego w porze nocnej może wywołać zaburzenia snu, a w efekcie pogorszenie się stanu zdrowia. Długotrwała ekspozycja na hałas w średnim okresie dziennym może prowadzić m.in. do wzrostu ciśnienia krwi i chorób układu krążenia. Oczekuje się, że do roku 2020 aż 80% Europejczyków będzie mieszkać na obszarach miejskich, w znacznej mierze w pobliżu uczęszczanych obiektów i węzłów infrastruktury transportowej takich jak porty lotnicze i autostrady.

Ocenia się, że na hałas powodowany przez ruch drogowy powyżej średniego rocznego poziomu dla pory dziennej, wieczornej i nocnej, wynoszącego 55 decybeli (55 dB L_DWN), narażonych jest 125 mln Europejczyków (tj. co czwarty). Ze względu na niekompletną sprawozdawczość można przypuszczać, że faktyczne dane liczbowe są znacznie wyższe.

Jak pokazują aktualne dane, w efekcie powyższej ekspozycji 20 mln Europejczyków narażonych jest na dokuczliwy poziom hałasu, 8 mln cierpi z powodu zakłócenia snu, 43 tys. są hospitalizowane, a co najmniej 10 tys. przedwcześnie umiera. Znaczna liczba ludności, w tym dzieci szkolne, dotknięta jest również hałasem powodowanym przez przelatujące samoloty w obrębie i w sąsiedztwie portów lotniczych – co najmniej 8 tys. osób w Europie cierpi na trudności w czytaniu wywołane narażeniem na wysoki poziom hałasu.

Przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza i zagrożeniu hałasem

Obecne prawodawstwo europejskie dotyczące transportu, jakości powietrza i poziomu hałasu reguluje aspekty zanieczyszczenia środowiska i hałasu w środowisku pod kątem poprawy stanu zdrowia człowieka oraz stanu środowiska. Kwestię zanieczyszczeń emitowanych z różnych typów pojazdów regulują europejskie normy emisji (normy Euro).  Na przykład w aktualnej normie Euro 6, mającej zastosowanie do nowych pojazdów od 2014 r., określono limity emisji pyłów z silników benzynowych i wysokoprężnych na poziomie 5 miligramów na kilometr (mg/km), co oznacza pięciokrotną redukcję w stosunku do poziomu z 2005 r.. Z kolei limity emisji NO_x określono na poziomie 80 mg/km dla samochodów z silnikiem Diesla i 60 mg/km dla samochodów z silnikiem benzynowym, co również stanowi istotną redukcję w stosunku do roku 2005.

Choć normy Euro obejmują specyfikacje dotyczące badania pojazdów, to pomiędzy oficjalnymi poziomami emisji (tj. poziomami rejestrowanymi w warunkach badawczych) a poziomami emisji w rzeczywistych warunkach jazdy występują znaczne różnice. Podejmowane są działania w celu naprawy tego stanu rzeczy, takie jak opracowanie nowych specyfikacji badań i wdrożenie przenośnych systemów pomiaru emisji (PEMS), które mogą być instalowane w samochodach w celu pomiaru emisji w warunkach drogowych.

W celu ograniczenia szkód wywołanych zagrożeniem hałasem UE wdrożyła środki takie jak normy techniczne służące ograniczeniu emisji hałasu u źródła (np. unijne oznakowanie opon umożliwiające użytkownikom identyfikację „cichszych” opon). Uzupełnieniem takich środków jest dyrektywa w sprawie hałasu w środowisku. Ma ona w zamierzeniu poprawić jakość danych gromadzonych w celu lepszego zarządzania relacją mieszkańcy-ruch. Dyrektywa zawiera wymóg sporządzania planów działań dotyczących głównych źródeł transportu i największych obszarów miejskich, co ma na celu ograniczenie wpływu hałasu na mieszkańców – a w razie konieczności ograniczenie poziomu samego hałasu – a także ochronę obszarów ciszy, tj. obszarów wolnych od zagrożenia hałasem. Obecnie trwa trzeci pięcioletni cykl powyższych planów działań, kończący się w 2018 r.

Równolegle do starań unijnych trwają poszukiwania innowacyjnych rozwiązań problemów związanych z zanieczyszczeniami powietrza i hałasem pochodzenia transportowego prowadzone w ramach wielu inicjatyw lokalnych i regionalnych. Do takich inicjatyw należą m.in. podejście „krok po kroku” z Lublany i podejście „big bang” z Sewilli realizowane w latach 2006–2013, w ramach których propagowano rozwój infrastruktury rowerowej. W obydwu przypadkach udało się skutecznie ograniczyć zatory komunikacyjne, poprawić jakość powietrza i zmniejszyć poziom emisji gazów cieplarnianych. W Sewilli, gdzie w okresie realizacji projektu liczba codziennych dojazdów samochodem do centrum miasta zmniejszyła się z 25 tys. do 10 tys., odnotowano spadek stężenia NO₂ o 29% i spadek stężenia pyłów o 19,5%. Z kolei w Lublanie modalny udział ruchu rowerowego jako odsetka ruchu ogółem wzrósł w czasie trwania projektu o 20%. Powyższe wskaźniki świadczą o imponującym sukcesie projektów. Choć brak jest oficjalnych danych na temat poprawy stanu zdrowia lub ograniczenia emisji hałasu, niepotwierdzone informacje wskazują, że w obydwu miastach poziom hałasu znacznie się obniżył.

Spojrzenie w przyszłość

W kontekście opisanych ram legislacyjnych i innowacyjnych rozwiązań oczekuje się, że emisje zanieczyszczeń powietrza pochodzące z transportu będą w dalszym ciągu się zmniejszać, co przyniesie pozytywne skutki dla zdrowia człowieka. Niemniej jednak 87–90% mieszkańców miast w UE wciąż narażonych jest na poziomy zanieczyszczeń powietrza, które WHO uznaje za szkodliwe.  Tymczasem ocenia się, że obniżenie tych poziomów w przypadku PM2,5 pozwoliłoby uniknąć ok. 144 tys. przedwczesnych zgonów. W perspektywie długoterminowej konieczna będzie dalsza integracja środków i działań politycznych w Europie w celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń powietrza i stworzenia warunków dla poprawy stanu zdrowia i dobrostanu jej obywateli, a także w celu uniknięcia skutków epizodów wysokich stężeń zanieczyszczeń podobnych do tych, które miały miejsce w Londynie i Paryżu. Ograniczenie emisji zanieczyszczeń z transportu z pewnością umożliwiłoby poprawę jakości powietrza, szczególnie na obszarach miejskich.

Sytuacja związana z hałasem niesie ze sobą jeszcze trudniejsze wyzwania. Hałas w Europie ma charakter powszechnie występującego czynnika szkodliwego, a jakości europejskiego środowiska akustycznego w przyszłości zagrażać będzie nadal rozwój gospodarczy, wzrost produkcji przemysłowej, rozwój urbanizacyjny i związane z tym potrzeby transportowe. Będzie to miało wpływ na stan zdrowia Europejczyków. Największym zagrożeniem będzie wciąż hałas emitowany przez ruch drogowy, natomiast hałas towarzyszący działalności portów lotniczych będzie w dalszym ciągu uciążliwością dla osób mieszkających w najbliższym sąsiedztwie. Zasadnicze znaczenie dla uzyskania bardziej całościowego obrazu skutków hałasu dla zdrowia ma poprawa sprawozdawczości na jego temat. W ramach zachęcania państw do dalszego opracowywania planów działań w kwestii hałasu należy skoncentrować się również na ograniczaniu hałasu u źródła, co jest daleko skuteczniejszym sposobem rozwiązania tego problemu.