Od produkcji po odpady – system żywnościowy

W ogólnym ujęciu system żywnościowy obejmuje wszystkie surowce, procesy i elementy infrastruktury związane z rolnictwem, handlem, transportem, sprzedażą detaliczną i konsumpcją produktów żywnościowych. Podobnie jak woda i energia, jedzenie jest podstawową potrzebą człowieka. Oprócz tego, że żywność jest dostępna, musi być wysokiej jakości, zróżnicowana, łatwo osiągalna, bezpieczna i mieć przystępną cenę. Powiązania między naszym zdrowiem i jakością życia a żywnością są bardzo silne. Zarówno niedożywienie, jak i otyłość są problemami zdrowotnymi wynikającymi bezpośrednio ze sposobów produkcji, sprzedaży i konsumpcji żywności.

Przez dziesięciolecia konsumpcja żywności w Europie wyraźnie się zmieniała. Na przykład obecne spożycie mięsa na osobę jest dwukrotnie większe niż 50 lat temu, przy czym od 1995 r. spożycie wołowiny na osobę spadło o 10%. Europejczycy jedzą coraz więcej drobiu, ryb i owoców morza, warzyw i owoców.

UE jest jednym z największych producentów żywności na świecie. Europejskie rolnictwo dysponuje nowoczesnymi systemami produkcji rolnej i odpowiednimi gruntami. Wydajność z hektara znacznie wzrosła, zwłaszcza w drugiej połowie XX wieku. W związku z różnorodnością gruntów rolnych i klimatu europejskie rolnictwo dostarcza na rynek szeroką gamę produktów. Jednocześnie, aby zaspokoić swoje zapotrzebowanie na żywność, Europa w dużej mierze uzależniona jest od importu.

Produkcja rolna, rozumiana jako wielkość plonów, wzrosła w związku z upowszechnieniem się monokultur (tj. produkcji tej samej uprawy na większych obszarach) i nawadniania, dostępnością doskonalszych maszyn i stosowaniem większej ilości środków chemicznych, takich jak pestycydy i nawozy. Ta intensyfikacja pozwala europejskim rolnikom produkować więcej żywności na mniejszym obszarze.

Nowe sposoby produkcji nie pozostały jednak bez wpływu na środowisko naturalne. Ten rodzaj intensyfikacji bardziej obciąża środowisko naturalne, co jest związane z zanieczyszczeniem związkami azotu i emisją CO2, większą utratą różnorodności biologicznej na polach uprawnych i zanieczyszczeniem gleby, rzek i jezior. Ponadto zwiększenie wykorzystania nakładów zewnętrznych w celu uzyskania wyższej wydajności w produkcji żywności często zmniejsza jego ogólną wydajność energetyczną. Oznacza to, że kiedy inwestujemy więcej energii w produkcję żywności, w istocie uzyskujemy mniej energii (kalorii) rozumianej jako rzeczywista energia pochodząca z żywności dostarczonej społeczeństwu do konsumpcji.

(c) Gülcin Karadeniz

Zrównoważone i wydajne

Oczywistym jest, że należy złagodzić wpływ europejskiej produkcji rolnej na środowisko. Jednocześnie, aby zaspokoić popyt zarówno w samej UE, jak i na świecie, ilość wytwarzanego pożywienia nie może być mniejsza niż obecnie.

UE jest jednym z największych producentów i eksporterów żywności na świecie. Wszelkie istotne spadki produkcji w Unii miałyby wpływ na światową produkcję, a w konsekwencji na ceny żywności. W jaki sposób Europa może kontynuować produkcję wystarczających ilości wysokiej jakości żywności dostępnej po przystępnych cenach, a jednocześnie zredukować wpływ rolnictwa na środowisko naturalne?

Jednym z rozwiązań może okazać się przyjęcie bardziej zrównoważonych praktyk rolniczych. Na przykład metody agroekologiczne pozwalają na intensyfikację rolnictwa bez stosowania syntetycznych substancji chemicznych (tj. nawozów i pestycydów), z wykorzystaniem naturalnych produktów i ekologicznych procesów produkcyjnych. Techniki rolnictwa precyzyjnego pozwalają ograniczyć stosowanie substancji chemicznych, a zatem w pewnym stopniu zmniejszyć wpływ produkcji rolnej na środowisko.

Niezależnie od zastosowanych metod produkcja żywności powinna być na tyle intensywna, by produktywność była dostosowana do potrzeb żywieniowych. W ten sposób powierzchnia ziemi ani różnorodność biologiczna nie będą zagrożone.

Co więcej, w wielu regionach rolnictwo jest głównym źródłem dochodu lokalnych społeczności, nie wspominając o tym, że stanowi część struktury społecznej i lokalnej kultury. Wszelkie działania podejmowane w celu poprawy systemu żywnościowego musiałyby uwzględniać te aspekty społeczne.

Środki ukierunkowane wyłącznie na produkcję nie wystarczą, by przeprowadzić „ekologizację" całego systemu żywnościowego. Potrzebne jest dodatkowo zwiększenie efektywności na kolejnych etapach procesu, takich jak transport, handel i konsumpcja. Zmiana diety poprzez zmniejszenie spożycia mięsa na korzyść większej ilości warzyw przyczyniłaby się do ograniczenia presji związanej z użytkowaniem gruntów.

Odpady żywnościowe

Szacuje się, że około jedna trzecia żywności produkowanej w Europie nie jest spożywana, a straty powstają na wszystkich etapach cyklu życia produktów. Komisja Europejska ocenia, że w samej UE marnuje się 90 milionów ton żywności (czyli 180 kg na osobę); duża jej część nadal nadaje się do spożycia przez człowieka. Odpady żywnościowe stanowią jeden z obszarów, których dotyczy Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy.

Wielu z nas stara się zmniejszyć ilość wyrzucanego jedzenia. Jednym ze sposobów jest przygotowywanie na każdy posiłek odpowiedniej ilości jedzenia – wystarczającej, ale nie nadmiernej. Innym jest kreatywne wykorzystanie resztek z poprzedniego dnia. Bez względu na to, jak bardzo się staramy, część jedzenia z pewnością trafi do kosza; owoce gniją, a mleko kwaśnieje. Odpady spożywcze z gospodarstw domowych stanowią zaledwie ułamek całej marnowanej żywności. Ogromne ilości marnują się jeszcze zanim trafią do naszych lodówek.

Nie ma danych dotyczących ilości żywności, która marnuje się na poszczególnych etapach w całej UE. Nie istnieją wiarygodne i porównywalne dane, zwłaszcza w odniesieniu do odpadów spożywczych wytworzonych w produkcji rolnej i rybołówstwie. Dostępne są jednak pewne analizy odnoszące się do poszczególnych krajów.

Analiza odpadów żywnościowych w Szwecji

Według badań Szwedzkiej Agencji Ochrony Środowiska przeciętny Szwed wyrzucił w 2012 r. 127 kg żywności. Dane te nie obejmują żywności, jaka marnuje się na etapie produkcji (rolnictwo i rybołówstwo), ani niemożliwych do uniknięcia odpadów żywnościowych pochodzących z przetwórstwa rolno-spożywczego.

Spośród tej masy 81 kg odpadów na osobę powstało w gospodarstwach domowych, 15 kg na osobę w restauracjach, 7 kg na osobę w supermarketach, a 6 kg na osobę w obiektach gastronomicznych. W szwedzkim badaniu oszacowano również, jaka część tych odpadów spożywczych była „niepotrzebna". Wyniki badań wskazują na obszary w których można wprowadzić korzystne zmiany. Za „niepotrzebne straty" uznano: 91% żywności, która marnuje się w supermarketach, 62% odpadów z restauracji, 52% z obiektów gastronomicznych i 35% z gospodarstw domowych.

Powstanie niektórych odpadów żywnościowych jest związane z przestrzeganiem obowiązujących przepisów w zakresie ochrony zdrowia publicznego i konsumentów. Skażone mięso zdejmowane z półek stanowi przykład marnotrawstwa zasobów, ale jest to również środek zapobiegawczy konieczny z punktu widzenia ochrony zdrowia ludzkiego.

Inne środki są mniej jednoznaczne. Na przykład daty przydatności do spożycia („najlepiej spożyć przed") umieszczane na produktach spożywczych nie zawsze oznaczają, że produkt psuje się już następnego dnia, a jedynie, że po upływie danego terminu spada jego wartość. Niektóre produkty nadają się zatem do spożycia po dacie przydatności, ale sprzedawcy nie mają prawa ich sprzedawać, przez co konsumenci nie mogą ich kupić. Spełnianie oczekiwań konsumentów (np. w zakresie dużego wyboru produktów i pełnych półek, czy względów estetycznych), również może doprowadzić do marnotrawstwa żywności na etapie sprzedaży detalicznej.

Los niesprzedanej żywności zależy od praktyk w zakresie gospodarki odpadami. Może ona zostać wykorzystana jako pasza, poddana kompostowaniu lub przekształcona w energię albo trafić na składowiska odpadów.

Każdy system zyskuje

Za każdym razem, kiedy wyrzucamy jedzenie, marnujemy również ziemię, wodę, energię i wszystkie inne nakłady potrzebne do wytworzenia żywności, którą spożywamy. W związku z tym, zmniejszenie ilości odpadów żywnościowych oznacza potencjalne korzyści dla środowiska naturalnego. Jeśli zmniejszymy ilość żywności, jaka marnuje się w całym systemie, będziemy potrzebować mniej wody, nawozów, ziemi, transportu i energii, ograniczymy potrzeby w zakresie odbioru odpadów, recyklingu itd.

Rozpatrując to w szerszym kontekście zielonej gospodarki, zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów w jednym systemie pozwala zmniejszyć zużycie zasobów w innych systemach. Korzyści prawie zawsze są obopólne.