Zijn we klaar voor de klimaatverandering?

Velen zullen zich 2014 blijven herinneren vanwege de extreme weersomstandigheden in dat jaar. In mei 2014 werd Zuidoost-Europa getroffen door een stormdepressie die op de Balkan tal van overstromingen en 2 000 aardverschuivingen veroorzaakte. Vervolgens werd Noord-Europa begin juni geteisterd door een reeks zware onweersbuien. In juli 2014 ging Europa gebukt onder weer een ander probleem: hitte. Oost-Europa en het Verenigd Koninkrijk werden geplaagd door een hittegolf.

Extreme weersomstandigheden zullen zich net als geleidelijke veranderingen van het klimaat — zoals een stijgende zeespiegel en opwarming van de oceanen — blijven voordoen. Dergelijke verschijnselen zullen in de toekomst zelfs in aantal en intensiteit toenemen. Zelfs indien alle landen hun broeikasgasemissies met onmiddellijke ingang radicaal zouden reduceren, zal de opwarming van de aarde verder toenemen door de broeikasgassen die tot dusver in de atmosfeer zijn vrijgekomen. Naast een aanzienlijke vermindering van de uitstoot van broeikasgassen moeten de landen van Europa en de rest van de wereld een beleid voeren en maatregelen treffen voor de nodige aanpassing aan de gevolgen van de klimaatverandering.

Klimaatverandering in Europa

Een veranderend klimaat zal gevolgen hebben voor vrijwel alle aspecten van ons leven. In vele regio's van Europa zal de neerslag qua intensiteit en frequentie toenemen, wat tot meer en ernstigere overstromingen zal leiden en tot de verwoesting van huizen en infrastructuur (bijvoorbeeld voor vervoer en energie) in risicogebieden. In andere delen van Europa, zoals het Zuiden, kunnen tal van gebieden worden geconfronteerd met droogten als gevolg van hogere temperaturen en afnemende neerslag. Dit kan betekenen dat de landbouw, de industrie en huishoudens om schaarse watervoorraden moeten concurreren. Daarnaast zou dit tot meer hittegerelateerde gezondheidsproblemen kunnen leiden.

Door de klimaatverandering zullen tevens ecosystemen in heel Europa worden aangetast. Vele economische sectoren zijn afhankelijk van gezonde en stabiele ecosystemen om allerlei producten en diensten te kunnen aanbieden aan de consument. Zo worden gewassen bijvoorbeeld door bijen bestoven, terwijl bossen ertoe bijdragen dat broeikasgassen worden geabsorbeerd. Veranderingen die het evenwicht tussen soorten en habitats in ecosystemen verstoren, kunnen verstrekkende gevolgen hebben. In het geval van een afname van de neerslag in Zuid-Europa kan het onmogelijk worden om bepaalde gewassen te verbouwen, terwijl hogere temperaturen ervoor kunnen zorgen dat invasieve uitheemse soorten en dragers van ziekten naar het noorden migreren.

Door de opwarming van de oceanen worden verschillende vissoorten nu al gedwongen naar het noorden te trekken, waardoor de visserijsector verder onder druk komt te staan. De noordwaartse verplaatsing van de makreelbestanden heeft bijvoorbeeld het reeds bestaande probleem van de overbevissing van haring en makreel in het noorden van de Atlantische Oceaan verergerd.

Klimaatverandering heeft een prijs

Extreme weersomstandigheden kunnen mensenlevens kosten en de economische en sociale activiteiten in de betrokken gebieden ontregelen. Vaak zijn grote bedragen nodig om beschadigde gebouwen en infrastructuur te herstellen. De in de afgelopen decennia door extreme weersomstandigheden berokkende schade kan echter maar voor een klein deel uitsluitend aan klimaatverandering worden toegeschreven. Sociaaleconomische ontwikkelingen en ruimtelijke besluiten, zoals de uitbreiding van steden in overstromingsgebieden, vormen de belangrijkste oorzaken voor de toenemende schade. Zonder aanpassingsmaatregelen zullen de hoogte van de schade en andere nadelige effecten naar verwachting toenemen naarmate het klimaat verder verandert.

De kosten van de toekomstige klimaatverandering zijn potentieel enorm. Uit recent onderzoek komt naar voren dat het aantal hittegerelateerde sterfgevallen in Europa tegen 2100 kan oplopen tot 200 000 per jaar en dat de door overstromingen van rivieren veroorzaakte schade kan stijgen tot 10 miljard euro per jaar. In het geval van een omvangrijke klimaatverandering kan elk jaar een oppervlak van ruwweg 800 000 hectare ten prooi vallen aan bosbranden als geen tegenmaatregelen worden genomen. Het deel van de bevolking dat door droogten wordt getroffen, zou eveneens met factor zeven kunnen toenemen tot ongeveer 150 miljoen mensen, en de economische verliezen als gevolg van de stijging van de zeespiegel zou kunnen verdrievoudigen tot 42 miljoen euro per jaar.

Hoewel meestal aandacht wordt besteed aan de kosten van de klimaatverandering voor de samenleving, kan zij ook een beperkt aantal nieuwe kansen creëren, die echter vaak weer met nieuwe risico's gepaard gaan. Warmere winters in het noorden van Europa kunnen betekenen dat in de winter op verwarming kan worden bespaard. Als gevolg van warmere zomers kan aan de andere kant het energieverbruik voor koeling stijgen. Als het zee-ijs smelt, kunnen in het Noordpoolgebied scheepvaartroutes vrijkomen, waardoor de vervoerkosten kunnen worden verminderd. Door een toename van het scheepvaartverkeer kan het Noordpoolgebied echter aan vervuiling worden blootgesteld, zodat regelgeving nodig is om voor een veilig en schoon verkeer te zorgen.

Maar ongeacht om welke verwachte gevolgen het gaat — meer regen, hogere temperaturen of een afnemende drinkwatervoorraad — de Europese landen moeten hun agrarische gebieden, steden en economie aanpassen aan een veranderend klimaat, zodat wij minder kwetsbaar voor de gevvolgen van de klimaatverandering worden.

Wat betekent „aanpassing aan klimaatverandering"?

„Aanpassing" omvat een breed scala aan activiteiten en beleidsmaatregelen die erop gericht zijn de samenleving voor te bereiden op een veranderend klimaat. Met behulp van een aanpassingsbeleid kunnen de impact van de klimaatverandering en de daardoor veroorzaakte schade worden beperkt en kan de samenleving worden geholpen om ondanks het veranderende klimaat te gedijen en tot ontplooiing te komen. Sommige van de acties in dit kader kosten verhoudingsgewijs weinig, zoals informatiecampagnes over koeling bij warm weer of een systeem voor vroegtijdige waarschuwing voor hittegolven. Andere aanpassingsmaatregelen kunnen zeer duur zijn, zoals het aanleggen van dijken en kustverdedigingswerken (dergelijke bouwmaatregelen worden vaak aangeduid als „grijze aanpassing"), het verplaatsen van huizen uit overstromingsgebieden of de uitbreiding van waterreservoirs om in te spelen op droogten.

Bij sommige aanpassingsmaatregelen wordt gebruikgemaakt van natuurlijke methoden om gebieden beter bestand te maken tegen klimaatverandering. Voorbeelden voor dergelijke „groene aanpassingsmaatregelen" zijn het herstel van duinen ter voorkoming van erosie en het planten van bomen aan rivieroevers om overstromingen tegen te gaan. Nijmegen heeft aanpassingsmaatregelen van deze aard uitgevoerd. De Waal, die bij de stad een bocht maakt en smaller wordt, veroorzaakt in Nijmegen overstromingen. Om schade te voorkomen legt de gemeente een kanaal aan waardoor de rivier meer ruimte krijgt. Hierdoor ontstaan bovendien nieuwe locaties voor recreatie en natuur.

Het Nederlandse programma „Bouwen met de natuur" is een ander goed voorbeeld voor de combinatie van grijze en groene aanpassing. In het kader van dit programma wordt het herstel van draslanden, zoals moerassen, rietlanden en wadden, bevorderd. Deze draslanden dragen dankzij de wortelstructuren van de aldaar groeiende planten bij tot het voorkomen van bodemdaling. Door bodemdaling in kustgebieden tegen te gaan, worden aangrenzende gebieden beschermd tegen overstromingen.

Bij andere aanpassingsmaatregelen wordt gebruikgemaakt van wetgeving, belastingen, financiële prikkels en informatiecampagnes om de klimaatbestendigheid te vergroten („zachte aanpassing"). Zo werd via een informatiecampagne in Zaragoza (Spanje) onder de 700 000 inwoners van de stad meer bewustzijn gekweekt voor de noodzaak zuinig te zijn met water, om bestand te zijn tegen de langere droogteperioden die zich naar verwachting in dit semiaride gebied zullen voordoen. Met behulp van dit project, in combinatie met het opsporen van lekkages in het waterdistributienetwerk, is het gelukt het dagelijkse waterverbruik per inwoner bijna te halveren ten opzichte van 1980, en het totale waterverbruik van de stad is sinds 1995 met 30 % gedaald.

Aanpassing in de Europese Unie

De Europese Unie en haar lidstaten hebben werk gemaakt van de aanpassing aan de klimaatverandering. In 2013 publiceerde de Commissie de mededeling „Een EU-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering", die erop gericht is de lidstaten bij de planning van hun aanpassingsactiviteiten te ondersteunen. De strategie moet ook de ontwikkeling en uitwisseling van kennis bevorderen en heeft tot doel de klimaatbestendigheid in cruciale sectoren te versterken met behulp van EU-middelen. Meer dan twintig Europese landen hebben inmiddels aanpassingsstrategieën vastgesteld waarin eerste maatregelen zijn uitgestippeld (zoals de beoordeling van de kwetsbaarheid en onderzoek) en een aanpak voor de aanpassing aan de klimaatverandering is omlijnd. Wat concrete maatregelen betreft, staan de ontwikkelingen in tal van landen echter nog in de kinderschoenen.

Uit een inventarisatie van aanpassingsmaatregelen door het EEA is gebleken dat de meeste landen prioriteit geven aan waterbeheer. De landen trekken echter ook middelen uit voor voorlichting aan het publiek. Zo is de regio Emilia Romagna in het kader van inspanningen ter voorkoming van de verspreiding van door insecten overgedragen ziekten begonnen met een bewustmakingscampagne over de gevaren van de ziekte van Lyme, knokkelkoorts en de West-Nijlziekte.

Vele landen hebben onlineplatforms voor kennis inzake klimaatadaptatie opgericht om de uitwisseling van transnationale, nationale en lokale ervaringen en goede praktijken te vergemakkelijken. Het webportaal Climate-ADAPT, dat door het Europees Milieuagentschap en de Europese Commissie wordt beheerd, vormt een Europees platform voor de uitwisseling van dergelijke ervaringen.

Niets doen is geen reële optie

Door extreme weersomstandigheden en het beleid van de EU zijn beleid en maatregelen op het gebied van klimaatadaptatie in de afgelopen decennia hoger op de politieke agenda van de Europese landen komen te staan. Volgens een recente studie heeft gebrek aan tijd, geld of technologie vele landen ervan weerhouden maatregelen te treffen. „Onzekerheid over de omvang van de toekomstige klimaatverandering" en „onduidelijke taakverdelingen" werden door een groot aantal landen eveneens genoemd als obstakels.

De gevolgen van de klimaatverandering verschillen van regio tot regio. Beleidsmakers kampen bovendien met de moeilijkheid om in hun plannen voor klimaatadaptatie ook rekening te houden met toekomstige veranderingen met betrekking tot het welvaartsniveau, de infrastructuur en de bevolking. Welke behoeften heeft een vergrijzende en verstedelijkte bevolking op het gebied van vervoer, huisvesting, energie, gezondheidsdiensten, of simpelweg wat de voedselproductie betreft, in een veranderend klimaat?

Voor een doeltreffende tenuitvoerlegging van aanpassingsmaatregelen is het beter om de aanpassing aan de klimaatverandering niet als apart beleidsgebied te behandelen, maar in alle andere gebieden van het overheidsbeleid te integreren. In het kader van hun aanpassingsstrategieën onderzoeken de lidstaten en de Europese Unie hoe zij aanpassingskwesties in uiteenlopende beleidsgebieden als landbouw, gezondheid, energie en vervoer kunnen integreren.

Met name extreme weersomstandigheden laten zien dat het niet nemen van maatregelen een duur besluit is en op middellange en lange termijn geen reële optie vormt. Vervoerinfrastructuur wordt bijvoorbeeld vaak ernstig beschadigd bij overstromingen. Wanneer het personen- en goederenvervoer en het dienstenverkeer worden belemmerd, kunnen de indirecte kosten voor de economie vele malen hoger uitvallen dan de directe schade aan de vervoerinfrastructuur.

Net als andere infrastructuurprojecten gaat de aanpassing van de vervoerinfrastructuur natuurlijk met hoge kosten gepaard. Ook kan een dergelijke aanpassing worden bemoeilijkt door het feit dat bij het vervoersysteem uiteenlopende groepen zijn betrokken, van voertuigfabrikanten en infrastructuurbeheerders tot passagiers. Het kan een kostenefficiënte oplossing zijn om met aanpassingsmaatregelen rekening te houden bij de aanleg of vernieuwing van infrastructuur, en de EU-begroting voorziet in verschillende financieringsmogelijkheden om infrastructuurprojecten te bevorderen.

Voor een doeltreffende oplossing is een meer op de lange termijn gericht en breder perspectief vereist waarbij klimaatverandering wordt geïntegreerd in verschillende beleidsmaatregelen van de overheid op het gebied van duurzaamheid. In het geval van de aanpassing aan de klimaatverandering rijzen in dit verband vragen over hoe we steden moeten bouwen, hoe we huizen en fabrieken van stroom moeten voorzien, hoe we ons voedsel moeten produceren en hoe we het milieu moeten beheren.

Ook is duidelijk dat een doeltreffende combinatie van maatregelen ter aanpassing aan en matiging van de klimaatverandering ertoe kan bijdragen dat de toekomstige gevolgen van de klimaatverandering beperkt blijven en dat Europa beter voorbereid is op en bestand is tegen die gevolgen wanneer deze zich voordoen.