Ο κύκλος της κατανάλωσης και οι προεκτάσεις του

Ροές πόρων για την τροφοδοσία των γραμμών παραγωγής

Στον διασυνδεδεμένο κόσμο μας, το ταξίδι πολλών ηλεκτρονικών συσκευών ξεκινά από κάποιο μεταλλείο που συνήθως βρίσκεται σε αναπτυσσόμενη χώρα και από κάποιο κέντρο ανάπτυξης προϊόντων που συνήθως βρίσκεται σε ανεπτυγμένη χώρα. Σήμερα, οι φορητοί υπολογιστές, τα κινητά τηλέφωνα, τα αυτοκίνητα και οι ψηφιακές κάμερες απαιτούν τη χρήση μετάλλων σπάνιων γαιών για την παραγωγή τους, όπως είναι το νεοδύμιο, το λανθάνιο και το δημήτριο. Παρότι πολλές χώρες έχουν ανεκμετάλλευτα αποθέματα, η εξόρυξη είναι δαπανηρή και σε κάποιες περιπτώσεις τοξική και ραδιενεργή.

Μετά την εξόρυξη, οι υλικοί πόροι κατά κανόνα μεταφέρονται σε τοποθεσία επεξεργασίας και μετατρέπονται σε διάφορα συστατικά προϊόντων, τα οποία με τη σειρά τους αποστέλλονται σε διάφορες τοποθεσίες προς συναρμολόγηση. Μέχρι τη στιγμή που αγοράζουμε τη συσκευή μας, τα διάφορα συστατικά στοιχεία έχουν ήδη ταξιδέψει σε όλο τον κόσμο και, σε κάθε στάδιο του ταξιδιού τους, έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στο περιβάλλον.

Το ίδιο ισχύει και για το φαγητό στο τραπέζι μας, τα έπιπλα στο σαλόνι μας και τα καύσιμα στο αυτοκίνητό μας. Τα περισσότερα υλικά και οι πόροι εξορύσσονται, υπόκεινται σε επεξεργασία ώστε να μετατραπούν σε καταναλώσιμο προϊόν ή υπηρεσία και μεταφέρονται στις, κατά κύριο λόγο, αστικές μας κατοικίες. Η παροχή γλυκού νερού στα ευρωπαϊκά νοικοκυριά, για παράδειγμα, δεν σημαίνει μόνο απόληψη της χρησιμοποιούμενης ποσότητας από την υδάτινη μάζα. Προκειμένου το νερό να είναι έτοιμο προς κατανάλωση, χρειαζόμαστε υποδομές και ενέργεια για να το μεταφέρουμε, να το αποθηκεύσουμε, να το επεξεργαστούμε και να το θερμάνουμε. Μόλις «χρησιμοποιηθεί», χρειαζόμαστε ακόμη περισσότερες υποδομές και ενέργεια για τη διάθεσή του.

Έτοιμα προς κατανάλωση

Κάποιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις των επιπέδων και των συνηθειών κατανάλωσης δεν γίνονται αμέσως εμφανείς. Η παραγωγή ηλεκτρισμού για να φορτίσουμε τα κινητά μας τηλέφωνα και να καταψύξουμε τρόφιμα εκλύει εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, οι οποίες με τη σειρά τους συμβάλλουν στην κλιματική μεταβολή. Τα μέσα μεταφοράς και οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις εκλύουν ατμοσφαιρικούς ρύπους όπως οξείδια του θείου και οξείδια του αζώτου που είναι επιβλαβή για την ανθρώπινη υγεία.

Τα εκατομμύρια των ανθρώπων που ταξιδεύουν προς τον νότο το καλοκαίρι εντείνουν ακόμη περισσότερο τον αντίκτυπο στους τόπους των διακοπών τους. Πέρα από τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου που παράγονται κατά το ταξίδι τους, η ανάγκη για καταλύματα ενισχύει τη ζήτηση του κατασκευαστικού τομέα για υλικούς πόρους και ενέργεια. Η εποχική αύξηση του τοπικού πληθυσμού απαιτεί επιπλέον απόληψη υδάτων για σκοπούς υγιεινής και ψυχαγωγίας κατά τη διάρκεια των ξηρών θερινών μηνών. Επίσης σημαίνει την επεξεργασία μεγαλύτερου όγκου λυμάτων, τη μεταφορά περισσότερων τροφίμων προς αυτές τις περιοχές και τη διαχείριση αυξημένων όγκων αποβλήτων.

Παρά την αβεβαιότητα σχετικά με την ακριβή έκταση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, είναι σαφές ότι τα σημερινά επίπεδα και οι ρυθμοί εκμετάλλευσης πόρων δεν μπορούν να διατηρηθούν. Πολύ απλά, διαθέτουμε περιορισμένες ποσότητες ζωτικών πόρων, όπως οι καλλιεργήσιμη γη και τα ύδατα. Κάτι το οποίο συχνά ξεκινά ως τοπικό πρόβλημα —λειψυδρία, αποψίλωση δασών για τη δημιουργία βοσκοτόπων ή η εκπομπή ρύπων από μια βιομηχανική εγκατάσταση — μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε παγκόσμιο και συστημικό πρόβλημα που μας επηρεάζει όλους.

Ένας δείκτης της κατανάλωσης πόρων είναι το οικολογικό αποτύπωμα που δημιούργησε το Global Footprint Network (Δίκτυο για το Παγκόσμιο Αποτύπωμα). Υπολογίζει την κατανάλωση των χωρών ως προς τη χρήση γαιών παγκοσμίως, περιλαμβανομένης της έμμεσης χρήσης γαιών για την παραγωγή αγαθών και την απορρόφηση εκπομπών CO₂. Σύμφωνα με τη μεθοδολογία αυτή, το 2007 το αποτύπωμα κάθε ανθρώπου αντιστοιχούσε σε 2,7 πλανητικά εκτάρια.

Το μέγεθος αυτό ξεπερνά κατά πολύ τα 1,8 πλανητικά εκτάρια που αναλογούν στον καθένα μας για να διατηρήσει την κατανάλωσή του χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την παραγωγική ικανότητα του περιβάλλοντος (Global Footprint Network, 2012). Στις ανεπτυγμένες χώρες, η διαφορά είναι ακόμη πιο εντυπωσιακή. Οι χώρες του ΕΟΧ κατανάλωσαν 4,8 πλανητικά εκτάρια ανά κάτοικο, παρά τη διαθέσιμη βιολογική ικανότητα των 2,1 πλανητικών εκταρίων κατ’ άτομο (Global Footprint Network, 2011).

Όμως κατανάλωση σημαίνει επίσης θέσεις εργασίας

Η παρόρμηση και η ανάγκη μας για κατανάλωση φυσικών πόρων αποτελεί μόνο τη μία όψη του νομίσματος. Η ανέγερση θερινών κατοικιών στην Ισπανία, η καλλιέργεια τομάτας στις Κάτω Χώρες, οι διακοπές στην Ταϊλάνδη σημαίνουν επίσης θέσεις εργασίας, εισόδημα και, τελικά, βιοπορισμό και καλύτερη ποιότητα ζωής για τους εργαζόμενους του κατασκευαστικού τομέα, τους αγρότες και τους ταξιδιωτικούς πράκτορες. Για πολλούς ανθρώπους ανά τον κόσμο, το υψηλότερο εισόδημα σημαίνει τη δυνατότητα να καλύψουν βασικές ανάγκες. Όμως, είναι δύσκολο να οριστεί τι συνιστά «ανάγκη» και ποικίλλει σημαντικά ανάλογα με τις πολιτισμικές αντιλήψεις και τις εισοδηματικές κλίμακες.

Για όσους εργάζονται σε ορυχεία σπανίων γαιών στην Έσω Μογγολία στην Κίνα, η εξόρυξη ορυκτών σημαίνει εξασφαλισμένη τροφή για τις οικογένειές τους και εκπαίδευση για τα παιδιά τους. Για τους εργάτες σε εργοστάσια της Ιαπωνίας, μπορεί να μην σημαίνει μόνο τροφή και εκπαίδευση, αλλά και λίγες εβδομάδες διακοπών στην Ευρώπη. Όσον αφορά τα πλήθη που συνωστίστηκαν στο κατάστημα της Apple, το τελικό προϊόν μπορεί για κάποιους να αποτελεί υποχρεωτικό επαγγελματικό εργαλείο, ενώ για άλλους συσκευή ψυχαγωγίας. Η ανάγκη για ψυχαγωγία είναι επίσης ανθρώπινη ανάγκη. Η επίπτωσή της στο περιβάλλον εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο ικανοποιούμε αυτή την ανάγκη.

Στον κάλαθο των αχρήστων

Το ταξίδι που διανύουν οι ηλεκτρονικές μας συσκευές, τα τρόφιμα και το νερό της βρύσης δεν τελειώνει στο σπίτι μας. Χρησιμοποιούμε την τηλεόραση ή τη βιντεοκάμερά μας μέχρι που παύει να είναι πλέον της μόδας ή συμβατή με τη συσκευή μας DVD. Σε ορισμένες χώρες της ΕΕ, περίπου το ένα τρίτο των τροφίμων που αγοράζονται καταλήγει στα σκουπίδια. Τι ισχύει για τα τρόφιμα που καταλήγουν στα σκουπίδια πριν καν τα αγοράσουμε; Κάθε χρόνο, οι 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης παράγουν 2,7 δισεκατομμύρια τόνους αποβλήτων.

Πού καταλήγουν, όμως, όλα αυτά τα απόβλητα; Η σύντομη απάντηση είναι: κάπου που δεν τα βλέπουμε. Κάποια απόβλητα μάλιστα διακινούνται, νομίμως και παρανόμως, σε παγκόσμιες αγορές. Η αναλυτική απάντηση είναι πολύ πιο περίπλοκη. Εξαρτάται από το «τι» καταλήγει στα σκουπίδια και «πού». Περισσότερο από το ένα τρίτο του βάρους των αποβλήτων που παράγουν 32 χώρες του ΕΟΠ αποτελείται από απόβλητα από κατασκευές και κατεδαφίσεις που συνδέονται άρρηκτα με την οικονομική άνθιση. Ένα επιπλέον 25 % αντιστοιχεί σε απόβλητα μεταλλείων και λατομείων. Παρόλο που, τελικά, το σύνολο των αποβλήτων παράγεται βάσει ανθρώπινης κατανάλωσης, τα απόβλητα που προέρχονται από νοικοκυριά δεν ξεπερνούν το ένα δέκατο του συνολικού βάρους των αποβλήτων.

Η γνώση μας για τα απόβλητα είναι εξίσου ελλιπής με τα δεδομένα που διαθέτουμε για την κατανάλωση, όμως είναι σαφές ότι υπάρχουν πολλά που πρέπει να γίνουν ακόμη σε σχέση με τη διαχείριση αποβλήτων. Κάθε πολίτης της ΕΕ χρησιμοποιεί κατά μέσο όρο 16-17 τόνους υλικών ετησίως και, αργά ή γρήγορα, μεγάλο τμήμα αυτής της ποσότητας μετατρέπεται σε απόβλητα. Αυτή η ποσότητα μπορεί να ανέλθει σε περίπου 40-50 τόνους κατ’ άτομο εάν συνυπολογιστούν τα αχρησιμοποίητα προϊόντα εξόρυξης (π.χ. υπερφορτίσεις μεταλλείων) και οι «οικολογικοί σάκοι» (συνολική ποσότητα του φυσικού υλικού που διαταράσσεται στο φυσικό του περιβάλλον) των εισαγωγών.

Η νομοθεσία, όπως οι οδηγίες της ΕΕ για την υγειονομική ταφή, τα οχήματα στο τέλος του κύκλου ζωής τους, τις ηλεκτρικές στήλες, τις συσκευασίες και τα απόβλητα συσκευασίας, έχει βοηθήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση να διοχετεύσει μεγαλύτερο μέρος των δημοτικών αποβλήτων από τους χώρους υγειονομικής ταφής προς εγκαταστάσεις αποτέφρωσης και ανακύκλωσης. Το 2008 ανακτήθηκε το 46 % των στερεών αποβλήτων στην ΕΕ. Το υπόλοιπο διατέθηκε προς αποτέφρωση (5 %) ή υγειονομική ταφή (49 %).

Αναζητώντας ένα νέο είδος χρυσωρυχείου

Οι ηλεκτρικές οικιακές συσκευές, οι υπολογιστές, ο εξοπλισμός φωτισμού και τα τηλέφωνα περιέχουν επικίνδυνες ουσίες που αποτελούν απειλή για το περιβάλλον, αλλά περιέχουν επίσης πολύτιμα μέταλλα. Το 2005 ο ηλεκτρικός και ηλεκτρονικός εξοπλισμός στην αγορά εκτιμάται ότι περιείχε 450 000 τόνους χαλκού και 7 τόνους χρυσού. Στο Χρηματιστήριο Μετάλλων του Λονδίνου, η αξία αυτών των μετάλλων τον Φεβρουάριο του 2011 θα ανερχόταν περίπου σε 2,8 δισεκατομμύρια ευρώ και 328 εκατομμύρια ευρώ, αντίστοιχα. Παρά τις σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, μόνο ένα μικρό τμήμα αυτού του ηλεκτρονικού εξοπλισμού συλλέγεται και επαναχρησιμοποιείται ή ανακυκλώνεται μετά τη διάθεσή του.

Τα πολύτιμα μέταλλα που «απορρίπτονται ως απόβλητα» προσλαμβάνουν επίσης παγκόσμια διάσταση. Η Γερμανία εξάγει περίπου 100 000 μεταχειρισμένα αυτοκίνητα ετησίως μέσω του Αμβούργου σε χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Το 2005, τα αυτοκίνητα αυτά περιείχαν περίπου 6,25 τόνους μετάλλων της ομάδας της πλατίνας. Σε αντίθεση με την ΕΕ, οι περισσότερες εισαγωγικές χώρες δεν διαθέτουν τους απαραίτητους κανονισμούς και την ικανότητα αποσυναρμολόγησης και ανακύκλωσης των μεταχειρισμένων αυτοκινήτων. Το γεγονός αυτό αποτυπώνει οικονομική ζημία και οδηγεί σε πρόσθετη εξόρυξη, προκαλώντας βλάβη στο περιβάλλον που θα μπορούσε να αποφευχθεί, συχνά εκτός της ΕΕ.

Η καλύτερη δημοτική διαχείριση αποβλήτων προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα, μετατρέποντας τα απόβλητά μας σε πολύτιμο πόρο, αποφεύγοντας επιβλαβείς επιπτώσεις για το περιβάλλον, περιλαμβανομένων των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, και μειώνοντας τη ζήτηση για νέους πόρους.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το χαρτί. Το 2006 ανακυκλώθηκε περίπου το 70 % του χαρτιού από δημοτικά στερεά απόβλητα, ποσοστό που ισοδυναμεί με το ένα τέταρτο της συνολικής κατανάλωσης προϊόντων χάρτου. Εάν αυξάναμε το ποσοστό ανακύκλωσης στο 90 % θα μπορούσαμε να καλύψουμε πάνω από το ένα τρίτο της ζήτησης για χαρτί με ανακυκλωμένο υλικό. Κάτι τέτοιο θα μείωνε τη ζήτηση για νέους πόρους και θα είχε ως αποτέλεσμα μικρότερες ποσότητες αποβλήτων χαρτιού προς υγειονομική ταφή ή αποτέφρωση, και λιγότερες εκπομπές αερίων θερμοκηπίου.